Το Ολοκαύτωμα των Εβραίων: Μια Αναγκαία Υπενθύμιση

Στις 21 Νοεμβρίου 2003 η ελληνική Κυβέρνηση, διά του Υφυπουργού Εσωτερικών, ανακήρυξε την 27η Ιανουαρίου «Ημέρα μνήμης των Ελλήνων Εβραίων μαρτύρων και ηρώων του Ολοκαυτώματος»  στη χώρα και ανέδειξε τη σημασία της συνεργασίας όλων των πολιτών, ανεξαρτήτως καταγωγής, για την καταπολέμηση του αντισημιτισμού στην Ελλάδα. Η 27^η Ιανουαρίου καθιερώθηκε διεθνώς ως Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος με ψήφισμα των Ηνωμένων Εθνών το 2005, εξήντα χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Είχε προηγηθεί, το 2002, ανάλογη απόφαση των κρατών μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης, με πρωτοβουλία των υπουργών Παιδείας των κρατών μελών.

Στην επέτειο της απελευθέρωσης του Άουσβιτς το Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων κάλεσε  από κοινού με τους καθηγητές, τους μαθητές και τις μαθήτριες να αναλογισθούν τη σημασία του Ολοκαυτώματος ως έγκλημα και προσβολή στη ιστορία και στον ανθρώπινο πολιτισμό. Στόχος του διαβήματος είναι  η καλλιέργεια της πολιτικής και ανθρωπιστικής ευαισθησίας που θα ωθήσει τους μαθητές να κατανοήσουν την ανάγκη να διεκδικήσουν δημοκρατικές σχέσεις, ανθρωπιστικά ιδεώδη και να γίνουν συμμέτοχοι στον αγώνα κατά του ρατσισμού, του αντισημιτισμού, της μισαλλοδοξίας, των προκαταλήψεων και των διακρίσεων κάθε μορφής. Η ιστορία της εξόντωσης των Εβραίων της Ευρώπης, υπήρξε ιστορία ακραίας ανθρώπινης βίας και πόνου, έμμεσο ή άμεσο έργο εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων που επέτρεψαν να συντελεστεί κάτι τέτοιο. Η διεθνής κοινότητα μέσω της πληροφόρησης πρέπει να προστατεύεται από ανάλογες νοοτροπίες που εμφανίζονται και ενδημούν σε ορισμένες χώρες.

Με τον όρο Ολοκαύτωμα περιγράφεται ο υποκινούμενος από ένα  κράτος συστηματικός διωγμός και η γενοκτονία, δηλαδή η εξόντωση ενός ολόκληρου λαού ή εθνικών, θρησκευτικών, κοινωνικών και πολιτικών ομάδων  κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου από την Ναζιστική Γερμανία και τους συμμάχους της. Τα πρώτα στάδια που συνθέτουν το Ολοκαύτωμα είναι το πογκρόμ της Νύχτας των Κρυστάλλων, όπου, στις 9 Νοεμβρίου 1938, μαινόμενα πλήθη εθνικοσοσιαλιστών, κατέστρεψαν τις βιτρίνες  και τα μαγαζιά των Εβραίων του Βερολίνου και άλλων γερμανικών πόλεων, όταν και πυρπολήθηκαν   1.574 συναγωγές (σχεδόν όλες όσες υπήρχαν στη Γερμανία), πολλά εβραϊκά κοιμητήρια, πάνω από 7.000 καταστήματα και 29 πολυκαταστήματα που ανήκαν σε Εβραίους. Κάποιοι Εβραίοι ξυλοκοπήθηκαν έως θανάτου, ενώ άλλοι εξαναγκάστηκαν να παρακολουθούν την καταστροφή. Περισσότεροι από 30.000 άρρενες Εβραίοι συνελήφθησαν και στάλθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης· κατά κύριο λόγο στο Νταχάου, στο Μπούχενβαλντ και στο Ζάξενχαουζεν.  Η μεταχείριση στα στρατόπεδα ήταν κτηνώδης και εξευτελιστική για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, αν και οι περισσότεροι αφέθηκαν ελεύθεροι κατά τη διάρκεια των επόμενων τριών μηνών, υπό τον όρο ότι θα εγκατέλειπαν τη Γερμανία με δικά τους έξοδα.

Η δεύτερη φάση του Ολοκαυτώματος ήταν το Πρόγραμμα Ευθανασίας T-4 (Aktion T-4) που πήρε το όνομά του από την οδό του Βερολίνου όπου βρισκόταν η έδρα της υπεύθυνης για την εφαρμογή του υπηρεσίας. Ήταν το επίσημο όνομα του προγράμματος ευγονικής της Ναζιστικής Γερμανίας, το οποίο προχώρησε σε μαζικές εκτελέσεις, υπό το πρόσχημα της ευθανασίας, σε “ανεπιθύμητα” στοιχεία του πληθυσμού στη Γερμανία και στις κατεχόμενες από τους Ναζιστές  περιοχές, ώστε να εκκαθαριστεί η υποτιθέμενα ανώτερη γερμανική φυλή. Υπολογίζεται, ως αποτέλεσμα αυτού του προγράμματος, ότι συνολικά θανατώθηκαν 200.000 άνθρωποι, οι περισσότεροι των οποίων οδηγήθηκαν στα Τάγματα Θανάτου στα οποία πέθαναν από εξαντλητική εργασία  και στα στρατόπεδα εξόντωσης, όπου στα κρεματόρια, ειδικούς θαλάμους  από ασφυξία. Γιατροί, βιολόγοι, κοινωνιολόγοι και άλλοι «επιστήμονες» επέβλεψαν μια διαδικασία, κεντρικά σχεδιασμένη, για την μαζική εξόντωση  κάθε μέλους των κοινοτήτων που αποτελούσαν στόχο των Ναζί.

Την μεγάλη όμως σφαγή Εβραίων προκάλεσε αυτό που οι Ναζί ονόμαζαν «Τελική Λύση του Εβραϊκού Ζητήματος». Οι Εβραίοι συγκεντρώθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία και Πολωνία (Τρεμπλίνκα, Άουσβιτς, Νταχάου, Μπούχεβαλντ, Μαουτχάουζεν, Γκέρζεκιρχτεν, κλπ). Εκεί εξοντώθηκαν από την πείνα, τις μαζικές εκτελέσεις, την ασφυξία στα κρεματόρια. Ο αριθμός των θυμάτων του εβραϊκού πληθυσμού συνήθως προσδιορίζεται στα έξι εκατομμύρια, αν και οι τυπικές εκτιμήσεις από τους ιστορικούς για το εύρος των θυμάτων κυμαίνονται από πέντε εκατομμύρια ως και πάνω από έξι εκατομμύρια. Εκτός από τους Εβραίους, περίπου 220.000 Ρομά και Γίντι, δηλαδή Εβραίοι της Ανατολικής Ευρώπης (οι Ασκενάζι),  θανατώθηκαν στο Ολοκαύτωμα (μερικές εκτιμήσεις φτάνουν ως και τις 800.000), δηλαδή το 25-50% του ευρωπαϊκού τους πληθυσμού. Άλλες ομάδες που κρίθηκαν «φυλετικά κατώτερες» ή «ανεπιθύμητες» ήταν οι εξής: Σοβιετικοί στρατιώτες και πολίτες αιχμάλωτοι σε κατεχόμενες περιοχές (περιλαμβανομένων των Ρώσων και άλλων Σλάβων), Πολωνοί– μη Εβραίοι (3 εκατομμύρια Πολωνοί Εβραίοι και 2 εκατομμύρια Πολωνοί μη Εβραίοι), διανοητικά ασθενείς ή σωματικά ανάπηροι, ομοφυλόφιλοι, Μάρτυρες του Ιεχωβά, κομμουνιστές και άλλοι πολιτικοί αντιφρονούντες, συνδικαλιστές, αλλά ακόμα και κάποιοι Καθολικοί κληρικοί. Αν συνυπολογιστούν και αυτές οι πληθυσμιακές ομάδες, ο αριθμός των θυμάτων ανεβαίνει σημαντικά. Υπολογίζεται ότι στα 9 έως 11 εκατομμύρια ήταν τα θύματα του Ολοκαυτώματος στην Ευρώπη. Πρέπει σε αυτά να προστεθούν και οι περίπου 4.000.000 Κινέζοι που εξολοθρεύτηκαν από τους Ιάπωνες συμμάχους των Γερμανών στην Άπω Ανατολή, την περίοδο 1934-1949, για τους ίδιους ρατσιστικούς λόγους.

Στην Ελλάδα υπήρχαν περίπου 80.000 Εβραίου, κατανεμημένοι σε δύο ομάδες τους  Ρωμανιώτες που αποτελούν το παλαιότερο τμήμα του εβραϊκού στοιχείου στην Ελλάδα, και οι οποίοι έχουν ιστορία άνω των δύο χιλιάδων ετών. Η γλώσσα τους ήταν η ρωμανιώτικη διάλεκτος που αποτελεί διάλεκτο της Ελληνικής, αλλά φαίνεται ότι δεν έχει πλέον επιζώντες ομιλητές. Οι σημερινοί Έλληνες Ρωμανιώτες μιλούν τη Νέα Ελληνική. Μεγάλες κοινότητες Ρωμανιωτών υπήρχαν στα Ιωάννινα, στη Θήβα, τη Χαλκίδα, την Κέρκυρα, την Άρτα, την Κόρινθο, καθώς και στα νησιά Κρήτη, Λέσβο, Χίο, Σάμο, Ρόδο και Κύπρο. Η δεύτερη και πιο πολυάριθμοι ομάδα ήταν οι Σεφαραδίτες, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα (κυρίως στη Θεσσαλονίκη, μετά την εκδίωξη των Εβραίων από την Ισπανία το 1492 με το διάταγμα του Φερδινάνδου Β΄ και της Ισαβέλλας κατά όλων των αλλοθρήσκων που αρνήθηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό). Η παραδοσιακή γλώσσα των Ελλήνων Σεφαραδιτών ήταν η Ισπανοεβραϊκή ή Λαντίνο και η κοινότητά τους αποτελούσε, μέχρι το Ολοκαύτωμα, «μοναδικό μείγμα οθωμανικής, βαλκανικής και ισπανικής επιρροής», ήταν δε γνωστή για το υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης που τη χαρακτήριζε.

Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Ελλάδα  υπολογίζεται ότι 12.898 Έλληνες Εβραίοι πολέμησαν στον ελληνικό στρατό στα αλβανικό μέτωπο. Ένας από τους πλέον γνωστούς ήταν ο συνταγματάρχης Μορδεχάι (Μαρδοχαίος) Φριζής, ο οποίος ήταν από τους αξιωματικούς που επέδειξαν ηρωισμό και  απώθησαν  επιτυχώς τους Ιταλούς, αλλά αργότερα σκοτώθηκε από πυρά της ιταλικής αεροπορίας.

Όταν η χώρα καταλήφθηκε από τα γερμανικά και ιταλικά στρατεύματα, συνολικά το 86% των Ελλήνων Εβραίων, κυρίως στις περιοχές υπό γερμανική και βουλγαρική κατοχή, δολοφονήθηκαν, παρά τις προσπάθειες κάποιων ιεραρχών και αρκετών Ελλήνων Χριστιανών να τους παράσχουν καταφύγιο. Ορισμένοι κατόρθωσαν να κρυφτούν με τη βοήθεια των Ελλήνων γειτόνων τους.

Στις 11 Ιουλίου 1942 οι Γερμανοί, καθοδηγούμενοι από τον Αλόις Μπρούνερ, υποδιοικητή των SS περικύκλωσαν τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης με σκοπό να τους εκτοπίσουν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Η κοινότητα πλήρωσε το ποσόν των 2,5 δισεκατομμυρίων δραχμών για την ελευθερία της, αλλά το μόνο που κατάφερε ήταν να καθυστερήσει η εκτόπισή της ως τον Μάρτιο του 1943. Αφού μεσολάβησε, τον Δεκέμβριο του 1942, η κατεδάφιση από τους Γερμανούς του παλιού εβραϊκού νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης και την χρησιμοποίηση των μνημάτων ως οικοδομικών υλικών, οι Γερμανοί υποχρέωσαν όλους τους εβραίους κατοίκους να φορούν το κίτρινο άστρο του Δαβίδ στα ρούχα για να αναγνωρίζονται εύκολα ως τέτοιοι.

Τον Μάρτιο του 1943 δόθηκε εντολή να συγκεντρωθούν οι Εβραίοι στις πλατείες της πόλης. Αφού υπέστησαν δημόσιο εξευτελισμό, το 96% των μελών της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, δηλαδή 46.091 άνθρωποι, εστάλησαν στο Άουσβιτς. Μόνο στα 1950 επέστρεψαν, περίπου 2.000 επιζώντες,  και βρήκαν τις περισσότερες από τις εξήντα συναγωγές τους κατεστραμμένες, το νεκροταφείο τους συλημένο και τα σχολεία τους ερειπωμένα. Αρκετοί επιζώντες μετανάστευσαν στο Ισραήλ και στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης αριθμεί σήμερα περίπου 1.000 μέλη και διατηρεί τέσσερις μόνο συναγωγές.

Ένας από τους θρησκευτικούς ηγέτες που αντιστάθηκαν στις εκτοπίσεις των Εβραίων προς τα στρατόπεδα ήταν ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος, ο οποίος επανειλημμένα ανέλαβε πρωτοβουλίες για την παρεμπόδισή τους. Ο Γεννάδιος κατέβαλε προσπάθειες να διασωθούν οι εκχριστιανισθέντες Εβραίοι της Θεσσαλονίκης και όσοι διέθεταν πλαστές βεβαιώσεις βάπτισης.  Αξιομνημόνευτη υπήρξε η επίσημη επιστολή διαμαρτυρίας που υπεγράφη στην Αθήνα, στις 23 Μαρτίου 1943, από τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και 27 ηγετικά μέλη πολιτιστικών, ακαδημαϊκών και επαγγελματικών οργανώσεων. Το κείμενο τόνιζε τους αδιάρρηκτους δεσμούς μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων, αποκαλώντας τους από κοινού «Έλληνες» χωρίς διάκριση.

Σημαντική, επίσης, ήταν η συνεισφορά του Γενικού Προξένου της Ιταλίας Γκουέλφο Ζαμπόνι (Guelfo Zamboni), ο οποίος εφοδίασε με πλαστά πιστοποιητικά ιθαγένειας περίπου 300 Εβραίους της Θεσσαλονίκης, επιτρέποντάς τους έτσι να καταφύγουν στην ιταλική ζώνη Κατοχής στην Αθήνα και αρκετοί να γλυτώσουν.

Δυστυχώς, όπως και σε άλλες χώρες, η εσφαλμένη πληροφόρηση και ο εφησυχασμός έδωσαν στις εβραϊκές κοινότητες μια ψευδαίσθηση ασφαλείας. Στην Θεσσαλονίκη, την πιο πολυάριθμη εβραϊκή κοινότητα, τα μέλη της, με ευθύνη και πολλών από τους θρησκευτικούς ηγέτες της κοινότητας, επέδειξαν παθητική και αδιάφορη στάση έναντι της εφαρμογής της Τελικής Λύσης και δεν διέφυγαν τη στιγμή που θα έπρεπε. Αντίθετα στην Αθήνα ο εκεί ραβίνος Ελίας Μπαρζιλάι πρόλαβε και κατέστρεψε τα αρχεία της εκεί κοινότητας και συμβούλευσε τους Εβραίους της πόλης να διαφύγουν.

Μετά την κατάρρευση του φασιστικού καθεστώτος στην Ιταλία το 1943, η Κέρκυρα πέρασε στον έλεγχο της ναζιστικής Γερμανίας. Ο τότε δήμαρχος, και μάλιστα με το επώνυμο Καποδίστριας, συνεργάστηκε με τις αρχές κατοχής και συνέβαλε στην υιοθέτηση και εφαρμογή διαφόρων αντισημιτικών νόμων υπό την κατεύθυνση της ναζιστικής διακυβέρνησης. Στις αρχές τού Ιουνίου 1944, ενώ οι Σύμμαχοι βομβάρδιζαν την Κέρκυρα με σκοπό τον αντιπερισπασμό για την απόβαση στη Νορμανδία, η Γκεστάπο περικύκλωσε τους Εβραίους της πόλης, τους έθεσε υπό προσωρινή κράτηση στο Παλαιό Φρούριο και στις 10 Ιουνίου τους εκτόπισε στο Άουσβιτς, από όπου ελάχιστοι επιβίωσαν. Εντούτοις, περίπου διακόσιοι από τους 2.000 Εβραίους του νησιού, οι οποίοι διέφυγαν την περικύκλωση, βρήκαν καταφύγιο στους χριστιανούς γείτονές τους και κρύφτηκαν εκεί. Είναι αξιοσημείωτο ότι μέχρι σήμερα μία από τις κύριες συνοικίες της παλαιάς πόλης ονομάζεται Εβραϊκή σε αναγνώριση της συμμετοχής και συνεχούς παρουσίας των Εβραίων στην πόλη. Η Συναγωγή της συνοικίας αυτής παραμένει ενεργός και λειτουργεί με περίπου 65 μέλη.

Οι 275 Εβραίοι της Ζακύνθου, ωστόσο, επέζησαν από το Ολοκαύτωμα γιατί οι Ελληνικές αρχές και οι κάτοικοι επέδειξαν πατριωτικό φρόνημα και ανθρωπιστική συναίσθηση. Όταν οι γερμανικές αρχές κατοχής διέταξαν γραπτώς τον δήμαρχο Λουκά Καρρέρ να τους παραδώσει κατάλογο με τα ονόματα των Εβραίων του νησιού, ο μητροπολίτης Χρυσόστομος επέστρεψε τη διαταγή στους Γερμανούς με δύο ονόματα: το δικό του και του δημάρχου. Ο πληθυσμός τού νησιού προσέφερε καταφύγιο σε κάθε μέλος της εβραϊκής κοινότητας. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1953, όταν το νησί υπέστη καταστροφές από σεισμό, η πρώτη χορηγία βοήθειας ήλθε από το κράτος τού Ισραήλ συνοδευόμενη από το εξής μήνυμα: «Οι Εβραίοι της Ζακύνθου δεν λησμόνησαν ποτέ τον Δήμαρχο και τον αγαπητό τους Επίσκοπο, καθώς και όσα έκαναν για εμάς»

Υπήρχαν, όμως, και περιπτώσεις όπου οι χριστιανοί Έλληνες πολίτες δεν επέδειξαν την ίδια χριστιανική φιλευσπλαχνία.  Δεν βοήθησαν τους Εβραίους να γλυτώσουν, ενώ δεν σεβάστηκαν και τις περιουσίες που έμειναν στα χέρια τους, ιδίως στη Θεσσαλονίκη, που πολλοί ορίστηκαν μεσεγγυητές των περιουσιών αυτών. Υπήρχαν και περιπτώσεις, όπως στα Ιωάννινα, που τμήμα του πληθυσμού κατέδωσε ή διευκόλυνε τους Γερμανούς να μεταφέρουν τους Εβραίους της πόλης στα γερμανικά στρατόπεδα.

Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στη στάση των Ελληνικών αντιστασιακών δυνάμεων σε σχέση με τους Εβραίους. Σε όλες τις περιπτώσεις τους περιέθαλψαν, ιδίως ο ΕΛΑΣ, τους βοήθησαν να διαφύγουν και έδωσαν το δικαίωμα σε 270 περίπου Εβραίους να ενταχθεί στους εαμικές οργανώσεις και να πολεμήσουν ισότιμα των κατακτητή. Στις αρχές Οκτωβρίου του 1943, εκατοντάδες Εβραίοι των κοινοτήτων Χαλκίδας, Τρικάλων, Καρδίτσας, Βόλου,  Λάρισας, Αγρινίου και Πάτρας εγκαταστάθηκαν με την προστασία του ΕΑΜ στα κοντινότερα βουνά, ενώ από την Αθήνα, περίπου 1.000 άτομα κατέφυγαν στην ορεινή Στερεά. Στην Ήπειρο ελάχιστοι νεαροί Εβραίοι κατόρθωσαν και διέφυγαν από τα Ιωάννινα για να ενωθούν με τους αντάρτες

Ο ρόλος των Εβραίων στην Αντίσταση δεν μπορεί να περιοριστεί σε αυτούς που βρίσκονταν στο πεδίο της μάχης. Πολλοί υπηρέτησαν στον εφοδιασμό, ως στρατολόγοι και ως διερμηνείς. Άλλοι πρόσφεραν τεχνικές ικανότητες, όπως ο Ιωσήφ Κοέν στην Κρήτη που έδρασε ως τυπογράφος. Αρκετές Εβραίες έγιναν νοσοκόμες στα ιατρεία της Αντίστασης και υμνήθηκαν για την αυταπάρνηση τους, όπως η Νταίζη Καράσσο, η Ματίλντα Μπουρλά, που πήρε το προσωνύμιο «Ταρζάν» για τη ριψοκίνδυνη στάση της, η Κάρμεν Κάκις που ήταν καπετάνισσα σε μεγάλη μονάδα γυναικών του ΕΛΑΣ,  Η Σαρίκα Γ., μία δεκαοχτάχρονη Ελληνοεβραία από τη Χαλκίδα, είναι λοχαγός μιας διμοιρίας Ελληνίδων ένστολων ανταρτισσών που βρίσκονται στο νησί της Εύβοιας. Φορώντας ένα ζευγάρι μπότες Βρετανού στρατιώτη και κασκέτο, καθώς και σακάκι και στολή ιππασίας φτιαγμένη από Αμερικανική κουβέρτα, οδήγησε τη διμοιρία της στις πολεμικές επιχειρήσεις, αποτελώντας σύμβολο του αγώνα των γυναικών στην Αντίσταση. Πολλοί άλλοι Εβραίοι στην Αθήνα ήταν σε επαφή με στελέχη του ΕΑΜ και έδρασαν σε πολιτικό επίπεδο, διαφωτίζοντας τους Έλληνες, αλλά και στη συλλογή πληροφοριών. Άλλοι έδρασαν ως δικηγόροι ή δάσκαλοι στα σχολεία της Αντίστασης.

Σημαντική ήταν και η προσφορά εκείνων που υπηρέτησαν σε ελληνικές μονάδες με τους Βρετανούς στη βόρεια Αφρική. Οι Παλαιστίνιοι Εβραίοι συνεργάστηκαν με τον ΕΛΑΣ για να οργανώσουν δίοδο διαφυγής στο Αιγαίο, ενώ το Εβραϊκό Πρακτορείο της Παλαιστίνης παρείχε στην ελληνική Αντίσταση και χρήματα και απαιτούμενα εφόδια. Να σημειωθεί, επίσης, ότι από τους Έλληνες Εβραίους που βρέθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, γύρω στους 40, μετείχαν στην εξέγερση του Ζόντερ Κομμάντο, στο Άουσβιτς, στις 7 Οκτωβρίου του 1944. 13 συμμετείχαν, επίσης, στην εξέγερση του Γκέτο της Βαρσοβίας, τον Αύγουστο του 1944, που είχε ως συνέπεια τον σφαγιασμό 55.000 ανθρώπων.

Μιχάλης Λυμπεράτος